Strani putopisci, botaničari, geografi, vojskovođe, pjesnici su kroz svoje bilješke i putovanja preko Kotora, Lovćena, Njeguša, Cetinja i Budve na najljepši način opisali svetu planinu Crnogoraca Lovćen, Crnu Goru, Crnogorce, običaje, društveno-istorijske prilike tog vremena. Mi ćemo u nizu i čitavom serijalu nastavaka dati djelimične, fragmenete tih rukopisa i upotpuniti ljepotu ove planine. Ovo je dio bogate građe za prvu monografiju o NP ,,Lovćen.“ Moramo imati o vidu da je broj putopisa koji se veže za Lovćen, Cetinje i Boku izuzetno veliki mi smo odabralli one najintresantnije. Njemci su veoma oskudno izvještavali o Crnoj Gori do dolaska Petra II Petrovića Njegoša na vlast, a prvi putopis o Crnoj Gori nije napisao Njemac, nego Italijan, kotorski plemić Marijan Bolica (Marijan Bolica), davne 1614. godine. Drugo značajno pominjanje dugujemo Francuzu Vijali de Somijeru (Vialla de Sommières), a njegovo djelo se na njemačkom pojavilo godinu dana po objavljivanju, 1821. godine. Kako je interesovanje za Crnu Goru bilo u uskoj vezi sa političkim prilikama, porazom Napoleona i povlačenjem iz primorskih oblasti današnje Crne Gore, zgaslo je dotašnje slabo interesovanje sa svega jednim izuzetkom, a riječ je o putopisu Jozefa Maksa fon Lihtenštern (Joseph Max Freiherr Journal of Language and Literary Studies 73 von Liechtenstern). Njegova knjiga iz 1818. godine obuhvata opis izleta po Crnoj Gori i susret sa Petrom I Petrovićem Njegošem.
PUTOVANJE SAKSONSKOG KRALJA FRIDRIHA AUGUSTA U CRNU GORU
Pošto je kralj Avgust prošao kroz Istru i Dalmaciju, 30. maja uputio se ka Boki Kotorskoj i u prijepodnevnim časovima stigao u Kotor, gdje se odmah upustio u razgledanje znamenitosti grada, a posjetio je šta više i crnogorski pazar. Kako je dalmatinski guverner Vencel Feter fon Lilienberg unaprijed obavijestio okruţnog kotorskog poglavara Gabrijela Ivančića o kraljevskoj posjeti i želji kralja Avgusta da se sretne sa Vladikom Crne Gore, on je o ovome izvijestio Njegoša i ponudio mu svoj stan u Kotoru da bi mu tamo olakšao boravak, ali je crnogorski poglavar tu ponudu odbio, ne želeći da visokog gosta pozdravlja sa ,,neprijateljske austrijske zemlje“. Vladika je ,,ljubazno“ poruĉio Ivančiću da će kralja Avgusta sačekati u crnogorskom selu Mircu, a taj susret se pod pratnjom preko 60 naoružanih Bokelja i Crnogoraca dogodio 31. maja.
…Što je kraljevska svita više odmicala od Kotora, put uz brda bio je sve teži, a pogled na Bokokotorski zaliv sve ljepši, a kad se on potpuno izgubio, stalna okruženost ,,brdima, kamenim masivima, prijetećim stijenama i strmim uzvišenjima“ ostavljala je sve tužniji utisak. Nedugo zatim, na jednoj stijeni, uz pucnjeve iz pušaka koji su ispunili ,,azurno plavo nebo“ dolaznike je dočekao Vladika, ,,kolosalna pojava u dugoj crnoj odjeći, koja se isticala međ svim svojim pratiocima“. Vladika je na maternjem jeziku uz pomoć prevodioca Fridriha Oreškovića pozdravio kralja Avgusta, zamolio ga da se malo odmori i onda mu učini čast posjetom njegovoj rezidenciji na Cetinju, dodajući ,,da kada on to ne bi učinio, bilo bi isto kao da ode u Rim i ne vidi papu…“ Vladika je zamolio i Kralja da se posluži crnogorskim doručkom, a on je započeo ,,stojeći na travi“ da jede hljeb i ovčetinu. Na Cetinje su ,,stigli oko osam sati uveče pod grmljavinom topova i praskom hiljada pušaka“, što je bio izraz velike sreće u narodu zbog dolaska velikog gosta, ali kako kaže Bjazoleto, ,,konačno je sve bilo gotovo…“
…Međutim, rezidencija na Cetinju nije Bjazoletu donijela neko veliko oduševljenje, jer se ona ,,ne smije zamisliti kao palata, dvorac nekog vladara ili drugog evropskog velikana“, jer je Vladika živio u manastiru sa svojim ,,ocem, nekoliko pomoćnika i stražara“, ,,dobro obrazovanim sekretarom Milakovićem“ i ,,devetogodišnjim bratanićem, koga su pripremali za poziv sveštenika i nasljednika“. Rezidencija je imala više prostorija, sa ,,veoma malim prozorima u odnosu na veličinu zgrade“, a osim Njegoševe dnevne sobe ukrašene ,,sabljama i drugim pobjedniĉkim trofejima“, ,,modernog namještaja“, dobro opremljenih spavaćih soba za goste, ,,prva soba desno od ulaza“ je bila Njegoševa ,,prilično bogata“ biblioteka koja je raspolagala ,,elegantno uvezanim knjigama na ruskom, francuskom, grčkom i drugim jezicima“. Tokom tog jedva dvodnevnog boravka na Cetinju obišli su i Njegoševu štampariju koja je bila smještena u prizemlju manastira, u kojoj su se tada bavili ,,štampanjem gramatike za tek otvorenu malu školu“, dok Gutšmid u napomeni dodaje da je tu već štampana ,,Grlica“, ,,almanah i državni priručnik koji je sadržao istorijsko-geografko-statističke podatke o Crnoj Gori i okolnim provincijama…
… Pored živopisnih opisa dolina, biljnog svijeta, pogleda koji se pruža preko Cetinja sa prozora njegove sobe, senata, pogrešno izvedenog zaključka da su Radonjići ranije bili vladike –čemu ga Gutšmid u fusnoti ispravlja, pisac je u kratkoj epizodi opisao i susret sa jednom Tršćankom, suprugom Njegoševog učitelja francuskog, a par se tu doselio poslom i zadovoljno živio ,,na svježem vazduhu u novoj kući i pritom sa knjigama i časopisima novijeg datuma“.
… Pored svih slikovitih prikaza koje je Bjazoleto omogućio tadašnjim i sadašnjim čitaocima, najupečatljiviji je opis Njegoša koji autor istiĉe neposredno prije prikazivanja rastanka dva vladara. Njegoša je Bjazoleto u krajnje snažnoj slici opisao kao vrlo mladog, od ,,otprilike 28 godina, ogromnog, dobro obrazovanog, veličanstvenog izgleda, dopadljivog i ljubaznog, obaviještenog, ali povučenog čovjeka, koji nije mnogo govorio“. Kralj Avgust je kao izraz ,,krajnjeg zadovoljstva, za uspomenu poklonio Vladici, svojom rukom, divan prsten sa kraljevskim imenom u brilijantima“, a vladari su se rastali na granici Crne Gore i Budve, tadašnje austrijske teritorije, opet uz plotune iz pušaka u znak srećnog rastanka…
…Znajući da su krenuli u posjetu jednom neobičnom narodu, čije gusle i ne mogu ostaviti poseban utisak na slušaoce čije je uho naviklo na ,,magične kompozicije civilizovanog svijeta“, ipak su se pri odlasku zadržavali na divnim mjestima te ,,tajanstvene, neobične Crne Gore koje su se toliko plašili“, ali koja je sa svojim vladarom ostavila nezaboravan utisak. Sliku o ovoj zemlji i njenim ljudima Bjazoleto je zaokružio slikovitim prikazima primorskih gradova, njihovih toplih i pitomih predjela, dobro očuvanih starih građevina, ali ono što je dodatno ponudio evropskom čitaocu je bio razbijen stereotip o neprijateljski nastrojenim Crnogorcima, varvarima koji samo znaju za pušku i rat, što je u najboljoj mjeri opovrgao sam Vladika svojim zalaganjima za prosvjećivanje svog naroda i najsrdačnijim dočekom prve kraljevske svite koja je kročila na njegovo tle. Bjazoletov putopis je i objave ,,Frankfurtskih novina“ da je ,,kralj poručio da se jedno jagnje zakolje i ispeče, ali kako niko nije mogao jesti, jer se nije mogao naći nož, dok to nije riješio jedan njemački oficir“ učinio neosnovanim svojim opisom prvog doručka u Crnoj Gori, kada je onaj čovjek iz skromne kućice donio ovna i tako ga vješto isjekao poput nekog prosektora ili anatoma.
ROBERT SIPRIEN O CRNOJ GORI I CRNOGORCIMA
Knjiga koju potpisuje Rober Siprien (Robert Cyprien)331 ,,plod je dugogodišnjeg boravka
među Slovenima Orijenta“ i veoma je značajan prilog upoznavanju naroda Balkanskog poluostrva, a objavljena je 1844. godine na francuskom jeziku pod naslovom ,,Sloveni u Turskoj. Srbi, Crnogorci, Bosanci, Albanci i Bugari. Njihove mogućnosti, njihove težnje“. Iste godine je knjigu na njemački preveo Marko Fedoroviĉ (Marko Fedorowitsch) i sa predgovorom prevodioca i autora objavio u Drezdenu i Lajpcigu.
…U širokom spektru tema kod Sipriena se ipak ističe nekoliko njih kojima daje prednost,
izdvajajući ih u posebna poglavlja i akcentujući značaj njihovog pominjanja. Tako pisac govoreći o Crnoj Gori zauzima više mjesto jednog političara negoli istoričara, slaviste ili književnika. Opisujući snagu ove zemlje kao ,,slabe“, ali ,,nepobjedive“ države i to zahvaljujući ,,milionima srpske raje“ koja tamo nalazi ,,utočište“, pisac naglašava njen dobar položaj koji su ,,diplomate izgleda zaboravile“, a mogla bi ,,Zapadu, posebno Francuskoj“ da posluži kao ,,mostobran“ za Orijent. Napoleon je još ranije uvidio značaj pridobijanja crnogorskih ratnika i stoga za kotorskog guvernera poslao Vijelu de Somijera, jer bi Francuska sa Cetinja mogla imati ,,veći uticaj na Srbe“, kao što je ,,ruski uticaj svoju prirodnu bazu našao u Beogradu…
…U ovoj ,,neuređenoj državi“, podijeljenoj na nahije i brda, žive ,,ustanici, koji sredstva za
život nalaze u ratu, a radost u osveti“. Kod njih veliku ulogu u društvu imaju manastiri i crkve, a gotovo citirajući Karadžića, pisac kao najznaĉajnije izdvaja manastire Ostrog i Morača. Prebrojavajući kaluđere i popove, kako kaže, prvih ,,nema više od dvadeset, a drugih ima oko dvije stotine“, s tim što u Cetinjskom manastiru prebivaju samo kaluđeri, ali ni jedni ni drugi se, osim po odjeći, ne razlikuju od ostalog ,,ratobornog“ naroda, jer su i sveštenici ,,naoružani“ kao i drugi ratnici. U duhu ovakvog patrijarhalnog društva ,,najveća je nesreća bila dočekati smrt izvan boja“, te je i najgora poruga i uvreda za ove ljude bila, ako bi im reklo ,,da su svi njihovi preci umrli u svom krevetu“. Međutim, ovo društvo je bilo oslobođeno svih klasnih razlika, pa Siprien ponavlja Karadžićevu zabilješku ,,da nigdje na svijetu ne postoji takva jednakost među ljudima kao u Crnoj Gori“. U takvoj jednakosti narod je bio posvećen ,,zajedničkim interesima“ i nijesu se odvajali od svojih srodnika, te je kao posljedica takvog načina života bila jaka porodična veza i ,,mnogobrojna porodica“ i ponegdje je bila ,,dovoljna samo jedna da izgradi cijelo selo“….
…O vladici crnogorskom, Petru II Petroviću Njegošu, Siprien najprije govori kroz njegovu
ulogu u određenim istorijskim događajima, a potom obrazlaže njegove reforme i planove kojima je želio da civilizuje i kulturno uzdigne svoju državu i narod, smatrajući da bi njegove reforme mogle biti ,,zlokobne“ jer iskljuĉuju ,,svako lično pravo“ i sve ono što se u Evropi zove ,,instrumentom vladanja“. Iako bi ,,mogao osuđivati“ Njegošev način vladanja, putopisac ipak ne podriva njegov ugled vladara, jer smatra da se ,,ovom čovjeku moraju diviti“. To je čovjek koji je u djetinjstvu bio ,,pastir“, a zbog svog ,,sanjarskog duha“ dugo je smatran ,,besposličarem“, međutim, po povratku iz Peterburga stasao je u ,,krajnje produhovljenog“ mladića ,,otvorenog za nova znanja“, pa je stoga ovladao sa više jezika, ali je ,,prednost davao francuskom i sa strancima je govorio samo na francuskom…
…Putopisni prilog o Crnoj Gori Siprien završava osvrtom na školu, koja je inaĉe ,,postojala
samo za popove“, ulogom Njegoševog sekretara Milakovića u vladarskim poslovima i njegovoj velikoj pomoći vladaru, kao i političkom odbranom Crne Gore pred Evropom, jer su se ,,njemački publicisti – slijepi zavidljivci slovenske slave – zavjerili da Crnu Goru denunciraju pred sudom Evrope kao rusku koloniju, a njenog Vladiku kao carskog načelnika“. Međutim, putopiščev pogled na Crnu Goru se za trenutak mijenja, pa on od branitelja, postaje njen sudija rekavši da Crna Gora nije ništa drugačija od Sparte, koja je ,,grčka Crna Gora, razbojnička spilja u krilu klasičnog svijeta“, ali takva, ona samo za Englesku, Njemaĉku i Austriju predstavlja ,,kamen spoticanja“, dok za Francuze ova ,,zemljica“ nema nikakav značaj, osim što su vremenom, kao i sa Rusijom, postali ,,prirodni prijatelji“, pogotovo nakon nepovratno izgubljenog Kotora bez izgleda ,,da ga ponovo osvoji“. Dakle, pisac gaji prijateljski stav prema ovoj zemlji samo ukoliko nije narušen politički ugled i interes njegove zemlje i ono što urušava objektivnost ovog putopisa je tendencioznost koja se krije iza komentara koji se tiču uskih veza Crne Gore i Rusije, kao i dobre pozicije koju Rusija zauzima na Balkanu, a naroĉito kod Srba i Crnogoraca. Opisujući način života, varvarske običaje i neprosvijećenost Crnogoraca, Siprien pokazuje orijentalistiĉki odnos prema ovom narodu, koji se, ipak, ne istiĉe u opisu vladike Rada, već on blagonaklono i uz veličanje Vladikine ličnosti iznosi sve njegove zasluge za civilizovanjeove zemlje i njenih stanovnika.
(Rober Siprien je bio francuski filolog i slavista, a bio je korespondentni i dopisni član Srpske akademije nauka i umjetnosti. Rođen je 1807. u Anžeu, a godina smrti se u svim dostupnim izvorima smatra upitnom i pretpostavlja se da je umro 1865, ali je mjesto smrti nepoznato. Jedan je od osnivača slavističkih studija u Francuskoj i pripadao je prvoj generaciji francuskih slovenofila u XIX vijeku. Proveo je dugi niz godina na Balkanu, a od 1842. do 1854. objavio je niz ĉlanaka koji se bave pitanjem Slovena u ondašnjem časopisu ,,Revue des Deux Mondes“. Više o Siprienovom životu i radu u: Leszeck Kuk, ,,Cyprien Robert, slavisant angevin et la grande émigration polonaise“, Annales de Bretagne et des pays de l’Ouest, 99-4, 505-515, 1992.)
Naš prilog baziran je na odbranjenom doktorskom radu i istraživanjima Prof.dr Ane Mijović-Minić iz 2021/2022 godine (,,Njemački putopisi o Crnoj Gori za vrijeme vladavine Petra II Petrovića Njegoša“). Ana Mijović-Minić rođena, 1978, Doboj, od septembra 2010. godine saradnik u nastavi na Filozofskom fakultetu u Nikšiću, gdje je 2013. odbranila magistarski rad na temu ,,Njemačka avangardna književnost i Risto Ratković“ pod mentorstvom prof. dr Slobodana Grubačića. Na Studijskom programu za njemački jezik i književnost radi kao saradnik na predmetima Njemačka književnost I, II, III, IV, V, VI, Njemačka književnost I – Ekspresionizam, Njemačka književnost II – Franc Kafka. Istražuje u oblasti njemačke književnosti, odnosa njemačke i crnogorske književnosti i kulture, a bavi se i književnim prevođenjem.
Priredili: Božidar Proročić, književnik i publicista i Veselin Živanović, hroničar
