Endemi Lovćena i subendemi koji se na njemu nalaze predstavljaju posebnu dragocjenost za floristička, naučna, ekološka istraživanja, ali i kao vrlo intresantna oblast koju bismo trebali više da približimo i predstavimo kako stručnoj tako i naučnoj javnosti i svima posjetiocima u NP ,,Lovćen.” Naš rad baziran je na izuzetnoj i studiozno urađenoj doktorskoj disertaciji dr Snežane (Veselinove) Vuksanović odbranjene u Beogradu 2016. godine sa temom: ,,Rasprostranjenje, hronološka struktura i centri diverziteta balkanske endemične flore u Crnoj Gori” kao i na radovima heroine lovćenskih visina Koviljke Tomić-Stanković, (,,Flora Lovćena” I i II 1970, 1972 i doktorske disertacije: ,,Vegetacija Lovćena u Crnoj Gori” 1972. godine) kao i našim sopstvenim terenskim istraživanjima i mapiranjima i pregledom brojnih stručnih i naučnih publikacija koje su nam bile dostupne tokom naših istraživanja. U ovom radu biće prikazano 112 endema i subendema koji rastu na području Lovćena. Ovaj serijal objavićemo u nastavicima čime ćemo na najljepši naćin reprezentovati florističko bogastvo Lovćena. Koviljka Tomić-Stanković je u svojim opširnim prilozima ,,Flora Lovćena” I i II (1970, 1972) ukupno navela 1158 biljnih vrsta, koje su uključene u 475 redova i 95 familija od kojih su čak 122 taksona nova!!! Mnogi od njih su novi i za floru Crne Gore. Glavno djelo Koviljke Tomić-Stanković je ,,Vegetacija Lovćena u Crnoj Gori.” Autorka je posvetila istraživanja širem planinskom masivu Lovćena. Na jugu je obuhvaćena podgorina planine sve do samog mora (Budva, Donji Grbalj, Cetinje i Njeguši). Vegetacijske jedinice Lovćena prikazane su u okviru 8 vegetacijskih razreda 9 redova, 11 sveza i 15 asocijacija. Dakle 10% flore Lovćena pripada endemima i subendemima.
ZNAČENJE POJMA ENDEMIZAM
Endemizam kao biogeografski termin je u naučnu terminologiju uveo A. de Candolle 1820. godine. Najčešće se endemizam odnosi na ograničenu geografsku distribuciju, tj. na takson koji se nalazi jedino u ograničenim, specifičnim područjima. (ELKIN & NOGUERA-URBANO, 2016). Prema DIHORU & PÂRVU (1987) endemiti su taksonomske jedinice različitog ranga (podvrste, vrste, rodovi, familije) ograničene u njihovom rasprostranjenju na određenu teritoriju (provinciju, region, distrikt, itd). Ili, fenomen endemizma karakteriše one taksone čija je distribucija ograničena (limitirana) na određenu oblast, znatno smanjenu u odnosu na druge taksone istog ranga (VISCHI et al. 2004). (,, Rasprostranjenje, hronološka struktura i centri diverziteta balkanske endemične flore u Crnoj Gori,” Dr. Snežana Vuksanović, Beograd, 2016.)
Sličnu definiciju endemita daje GOOD (1974). Prema ovom autoru besmisleno je smatrati da je vrsta koja je na primjer rasprostranjena na jednom kontinentu endemična. Ali, to ima smisla kada govorimo o familiji koja je distribucijom vezana za jedan kontinent, jer utvrđivanje endemizma viših taksona kao što su rodovi, tribusi, familije ima velikog značaja u razgraničenju horiona razlicitog ranga (floristicka carstva, podcarstva, regioni i podregioni). Ocigledno je da ne postoji jedinstveni kriterijum koji određuje koliko geografsko područje mora biti malo, da bi se vrste koje se ne nalaze van njega mogle smatrati endemitima, te da je to zapravo subjektivna procjena. U vezi sa veličinom areala, kao glavni problem javlja se određivanje njegovih granica. Prema CAIN-u (1944) granice areala su arbitrarne, osim u slučaju ostrva, izolovanih planinskih vrhova i jako specifičnih staništa (serpentiniti, slane pustinje i sl.). Tako, OZENDA (1982) dijeli endemite na ostrvske, planinske, pustinjske i edafske. Ipak, endemiti se ne vezuju samo za određeno stanište, vec i za specifične ekološke uslove koje izdvajaju to područje u odnosu na susjedna (TOMOVIĆ, 2007). Endemiti se mogu podijeliti na osnovu razlicitih kriterijuma. Dva osnovna
kriterijuma su: starost endemita i veličina areala. Najopštija i najstarija klasifikacija endemita dijeli iste (prema filogenetskoj starosti, koja je, zapravo razlog njihovog endemizma), na paleoendemite (konzervativne), i na neoendemite (progresivne), (ENGLER, 1882; CAIN, 1944; STEBBINS & MAJOR, 1965; FAVERGER & CONSTANDRIOPOULOS, 1961), (,,Rasprostranjenje, hronološka struktura i centri diverziteta balkanske endemične flore u Crnoj Gori”, Dr Snežana Vuksanović, Beograd, 2016.)
Paleoendemiti su predstavljeni filogenetski starim taksonima (najcešće na nivou vrste ili monofiletske više taksonomske kategorije kao što su sekcije, podrodovi, ili rodovi). Paleoendemiti su taksoni za koje je dokazano palontološkim nalazima ili se pretpostavlja da su nekada imali široko rasprostranjenje, ali su, zatim, u procesu geoloških promjena koje su praćene fizičko-geografskim i klimatskim promjenama uslova staništa, postepeno izumirali i nestajali sa teritorije koju su nekada nastanjivali (mada su mogli nastati i u sasvim drugim oblastima od onih na kojima su danas endemični) (TOMOVIĆ, 2007). Paleoendemiti su taksoni u povlačenju, tj. u regresiji areala, koji su dospjeli do kraja svoje evolucije (FAVARGER & CONTANDRIOPOULOS, 1961). Smatra se da glacijacije (pocetak kvartara) predstavljaju granicu koja razdvaja paleogene (tercijarne) i neogene (post-tercijarne) endemite (FAVARGER & CONTANDRIOPOULOS, 1961).
Neoendemiti podrazumijevaju grupu blisko povezanih taksona (vrste, podvrste, varijeteti i forme), koji su na datoj teritoriji nastali relativno skoro putem alopatričke specijacije i koje se nijesu dalje raširili zato što su ograničeni specifičnim uslovima staništa, ili zbog neke fizicke barijere koja sprečava njihovo dalje širenje. Prema drugom kriterijumu tj. veličini areala razlikuju se sljedeče grupe endemičnih taksona:
Stenoendemiti ili distriktni endemiti su taksoni čije je rasprostranjenje ograničeno na jako mala područja (nekoliko hektara ili čak ari) na nekom izolovanom ostrvu ili planinskom vrhu, ili na teritorije manje od površine floristickog distrikta (npr. Androsace komovensis i Asperulla baldacci)
Lokalni endemiti su taksoni s nešto širim rasprostranjenjem, površina njihovih areala je ograničena veličinom florističke provincije (MEUSEL et al. 1978) (Viola orphanidis subsp. nicolai).
Endemiti u širem smislu su taksoni ograničeni na teritoriju vecu od floristicke provincije koja je dovoljno mala da se uobičajeno taksoni koji ne prevazilaze njene granice mogu smatrati endemitima kao npr. Balkansko poluostrvo u odnosu na Evropu (balkanski endemiti).
Subendemiti su taksoni čiji je veći dio areala ograničen na neko područje, ali se van njegovih granica mogu naći izolovane populacije, kao npr. munika Pinus heldreichii čiji je najveći dio areala na Balkanskom poluostrvu, a manji dio na jugu Italije. (,,Rasprostranjnenje, hronološka struktura i centri diverziteta balkanske endemične flore u Crnoj Gori”, Dr Snežana Vuksanović, Beograd, 2016.)
Međutim, POLUNIN (1960), GAJIĆ (1984) i ŠILIĆ (1984) zamjenjuju lokalne i stenoendemite. Po ovim autorima rasprostranjenje lokalnih endemita je ograničeno na neko izrazito malo područje (ostrvo ili planinski vrh), dok su stenoendemiti svojim rasprostranjenjem vezani za grupe planina ili grupe ostrva (TOMOVIĆ, 2007). Engleski botanicar TURILL (1929) međutim smatra da je nemoguće odrediti starost taksona bez paleontoloških dokaza. Na osnovu distribucije i taksonomskog statusa vrsta on je izvršio podjelu endemita Balkanskog poluostrva na:
Reliktne vrste nemaju bliskih morfoloških srodnika u okviru roda ili sekcije na Balkanskom poluostrvu ili susjednim zemljama (primjer: vrsta Degenia velebitica ili Petteria ramentacea).
Stare vrste su morfološki i geografski izolovani tipovi, ali je rod predstavljen i drugim vrstama na Balkanskom poluostrvu (primjer: vrsta Bellidium minutum).
Prilično stare vrste su morfološki i geografski dobro diferencirani tipovi u okviru roda dobro predstavljenog na Balkanskom poluostrvu. Ove vrste se često javljaju u okviru areala koji su danas razdvojeni morem (primjer: vrste Cardamine montenegrina i Cardamine monteluccii).
Prilično mlade vrste su morfološki diferencirane, a taksonomski najsrodnije vrste, takođe se javljaju na Balkanskom poluostrvu (primjer: endemicne vrste roda Viola).
Mlade vrste su mikrovrste čiji se najbliži taksonomski srodnici javljaju u okviru istog ili susjednog područja (primjer: endemične vrste roda Ophrys).
Vikarne vrste su blisko povezani taksoni koji vode porijeklo od zajedničkog pretka i teže međusobnom isključivanju (POLUNIN, 1960). Postoje i “lažne”, odnosno pseudovikarne vrste koje pripadaju različitim sekcijama istog roda, pa čak i vrstama različitih rodova. Ove vrste su, po Poluninu, sličnih životnih formi, a razvile su se putem konvergentne evolucije. U zavisnosti od načina njihove međusobne separacije pravi vikarijanti se dijele na: geografske, visinske i ekološke vikarijante. Geografske (horizontalne) vikarijante blisko su srodne vrste koje naseljavaju veća odvojena područja na sličnim staništima. Visinski (vertikalni) vikarijanti su blisko srodne vrste na ekološki sličnim staništima, koje su rasprostranjene u zonama taksonomski najsličnijih vrsta. Ekološki vikarijanti su blisko srodne vrste koje nastanjuju isto područje, ali na ekološki različitim staništima (FREY & LÖSCH, 1998). POLUNIN (1960) pominje i sezonske vikarijante tj. blisko srodne forme koje se odlikuju sezonskim dimorfizmom. (,,Rasprostranjenje, hronološka struktura i centri diverziteta balkanske endemične flore u Crnoj Gori”, Dr Snežana Vuksanović, Beograd, 2016.) Na osnovu citogenetske strukture (nivo i porijeklo ploidije) i evolucione starosti izučavanih populacija nekih endemičnih taksona, FAVARGER & CONTADRIOPOULOS (1961) su izvršili podjelu endemita na: paleoendemite, šizoendemite, patroendemite i apoendemite.
Paleoendemiti su stari, uglavnom diploidni taksoni. Predstavljeni su dobro izolovanim monotipskim rodovima (primjer Petteria) i vrstama koje same predstavljaju sekciju u okviru roda. Po pravilu, njihov areal je u prošlosti bio mnogo veci i nijesu uvijek nastali na teritoriji gdje su danas endemični. Paleopoliploidi su poliploidni predstavnici paleoendemita. Poliploidija kod ovih taksona ukazuje na njihovu evolucionu starost i označava kraj njihove genetske evolucije.
Šizoendemiti su taksoni koji vode porijeklo od zajedničkog pretka, a diferenciraju se postupno u različitim djelovima njegovog areala. Zajednički predak je eurivalentan i bogat životnim formama. U toku diferencijacije taksoni “biraju” životne forme u skladu sa uslovima sredine koju naseljavaju (klima, različita geološka podloga). Što je diferencijacija starija novonastali taksoni su “dobre vrste”, pa čak i rodovi. Kao primjer pradavnog šizoendemizma navode se vrste Ramonda myconi i Ramonda nathaliae. Kada je diferencija “mlađa” ili u početnoj fazi, šizoendemični taksoni su u rangu podvrste. Kao primjer uzimaju se vrste roda Draba iz sekcije Aizopsis (TOMOVIĆ, 2007).
Patroendemiti su taksoni koji su na određenoj teritoriji ostali diploidni (znaci primitivni), dok na susjednim teritorijama od njih nastaju odgovarajući poliploidni taksoni. Areali poliploidnih taksona su uglavnom široki, a oni nastaju najčešce putem alopoliploidije, ređe putem autopoliploidije. Kao primjer patroendemita KORNAS & MEDWECKA-KORNAS (1986) navode diploidnu (2n=12) endemičnu vrstu Lotus alpinus koja je dala široko rasprostranjenu tetraploidnu (2n=24) vrstu Lotus corniculatus (TOMOVIĆ, 2007).
Apoendemiti su oblici koji su nastali u određenoj oblasti putem poliploidizacije na susjednim teritorijama raširenih diploidnih, ili slabije poliploidnih taksona. Kao primjer apoendemita KORNAS & MEDWECKA-KORNAS (1986) navode endemičan tetraploidan (2n=24) varijetet Plantago atrata var. carpatica koji je nastao na Alpima od široko rasprostranjenog varijeteta Plantago atrata var. atrata. Ukoliko se jedan diploidan takson u dva udaljena regiona diferencira u poliploidne taksone koji su morfološki bliski, ali ipak nijesu identični, radi se o apoendemičnim vikarnim taksonima. Kada bi diploidan predak iščezao, novonastali poliploidni taksoni bi se svrstali u šizoendemite (primjer vrsta Genista corsica i Genista scorpius ciji diploidni predak nije poznat) (TOMOVIĆ, 2007).
Kriptoendemiti su taksoni koji još uvijek nemaju status “dobrih vrsta” iako se po broju hromozoma razlikuju od raširenijih taksona (FAVARGER & CONTANDRIOPOULOS, 1961). STEBBINS & MAJOR (1965) prihvataju još i pojam „ignorisanih endemita“ koji predstavljaju suprotan slucaj, odnosno da karakteristike po kojima se endemičan takson izdvaja, još uvijek nijesu primijećene izvan pretpostavljenog endemičnog areala tog taksona (TOMOVIĆ, 2007).
Na osnovu uzroka koji su doveli do ograničavanja njihovog areala, DAUBENMIRE (1978) razlikuje četiri grupe endemita: paleoendemiti, ostrvski endemiti, neoendemiti i ekološki endemiti.
Paleoendemiti su taksoni koji su nastali drastičnim smanjivanjem prvobitnog areala uslijed klimatskih promjena, potapanja djelova kontinenta, i sl. Ovaj autor smatra da paleoendemiti imaju još uvijek genetički potencijal, tj. i kod njih može doći do spore akumulacije varijabilnosti koja bi mogla da doprinese njihovom daljem širenju. Ostrvski endemiti su endemiti okeanskih ostrva i izolovanih planinskih vrhova i nastali su kao posljedica dugotrajne izolacije.
Neoendemiti su taksoni nastali kao rezultat skorašnje evolucije. Iako je, evolucija biljaka spor proces, neoendemizam je favorizovan brzom evolucijom.
Ekološki endemiti nastaju kao rezultat specijalizacije u odnosu na specifična staništa (npr. serpentinit). Ovaj tip endemita obično nastaje usljed nagomilavanja pratećih mutacija ili hibridizacija, a novonastala jedinka je bolje prilagođena drugacijim sredinama u odnosu na roditeljsku, ali i zbog slucajne blizine takvih specificnih staništa. Detaljnu podjelu balkanskih endemita, kako u odnosu na veličinu areala u okviru Balkanskog poluostrva, tako i u odnosu na serpentinit kao geološku podlogu, dali su STEVANOVIĆ et al. (2003), (Prim. aut. No mi se njom ovaj put nećemo baviti) (,,Rasprostranjenje, hronološka struktura i centri diverziteta balkanske endemične flore u Crnoj Gori”, Dr Snežana Vuksanović, Beograd, 2016.)
VEGETACIJSKO-FLORISTICKE KARAKTERISTIKE CRNE GORE, S PREGLEDOM
VEGETACIJE CRNE GORE
U svojoj doktorskoj disertaciji (,,Rasprostranjenje, hronološka struktura i centri diverziteta balkanske endemične flore u Crnoj Gori,” Dr Snežana Vuksanović, Beograd, 2016.) daje na jednom mjestu hronološkim redom prezentovane podatke i to:
Prve podatke o vegetaciji Crne Gore nalazimo u radovima PANČIĆ-a (1874), BECK-a (1903), BALDACCI-a (1904), ADAMOVIĆ-a (1909, 1911), a prve radove, po principima ciriško-monpelješke fitocenološke škole, publikovali su HORVAT (1934), MURAVJOV (1940), (BLEČIĆ & LAKUŠIC, R., 1976). Intenzivnija izučavanja vegetacije počinju u drugoj polovini XX vijeka kada se i objavljuju prve vegetacijske monografije BLEČIĆ (1958) i LAKUŠIĆ, R. (1966). Pregled šumske vegetacije Crne Gore dao je LAKUŠIĆ, R. (1987). Pregled tipova vegetacije Crne Gore dat je prema fitocenološkoj klasifikaciji koju su uradili BLEČIĆ & LAKUŠIĆ (1976). Vegetacija je po principu Braun-Blanquet-a klasifikovana u 37 klasa, 55 redova, 100 sveza i 270 asocijacija. Ovdje je prikazan osnovni pregled vegetacijskih tipova svrstanih u 37 klasa.
I Vegetacija lišćarskih listopadnih šuma submediteranskog, brdskog, gorskog i subalpinskog pojasa (Querco-Fagetea Br.-Bl. et Vlieger 1937)
II Vegetacija vlažnih i kisjelih hrastovo-bukovih šuma (Quercetea robori-petraeae Br.-Bl. et Tx. 1943)
III Vegetacija poplavnih šikara i šuma vrba i topola (Salicetea purpureae Moor 1958)
IV Borove šume (Erico-Pinetea Horvat 1959)
V Vegetacija tamnih četinarskih šuma (Vaccinio-Piceetea Br.-Bl. 1939)
VI Šume šikare i zimzelenog pojasa česvine (Quercetea ilicis Br.-Bl. 1936)
VII Vegetacija visokih zeleni i šibljaka subalpinskog pojasa (Betulo-Adenostyletea
Br.-Bl. 1948)
VIII Vegetacija krčevina i paljevina brdskog, gorskog i subalpinskog pojasa (Epilobietea angustifolii Tx. et Prsg. 1950)
IX Higrofilne šume crne johe i šikare barske ive (Alnetea glutinosae Br-Bl. et Tx. 1943)
X Vegetacija planinskih rudina na kisjelim tlima (Caricetea Curvulae Br.-Bl. 1948)
XI Vegetacija planinskih rudina na krečnjacima (Elyno-Seslerietea Br..-Bl. 1948)
XII Vegetacija oko sniježnika (Salicetea herbaceae Br.-Bl. 1947)
XIII. Vegetacija sipara (Thlaspeetea rotundifolii Br.-Bl. 1947)
XIV Vegetacija u pukotinama stijena (Asplenietea rupestris Br.-Bl. 1934)
XV Vegetacija mezofilnih livada (Arrhenatheretea Br.-Bl. 1947)
XVI Vegetacija kserofilnih livada kontinentalnih krajeva (Festuco-Brometea Br. Bl. et Tx. 1943)
XVII Vegetacija primorskih kamenjarskih pašnjaka i suvih livada (Thero-Brachypodietea Br.-Bl. 1947)
XVIII Vegetacija vlažnih stijena primorskih krajeva (Adianthetea Br.-Bl. 1947)
XIX Vegetacija primorskih hridina (Crithmo-Staticetea Br.-Bl. 1947)
XX Vegetacija primorskih pijesaka-dina (Ammophiletea Br.-Bl. et Tx. 1943)
XXI Vegetacija nitrofilnih primorskih pijesaka (Cakiletea maritimae Tx. et Prsg. 1950)
XXII Vegetacija nitrofilnih zajednica (Chenopodietea Br.-Bl. 1951)
XXIII Vegetacija suhih smetlišta (Artemisietea Lohm., Prsg., Tx. 1950)
XXIV Vegetacija vlažnih smetlišta (Bidentetea tripartiti Tx., Lohm., Prsg. 1950)
XXV Vegetacija ugaženih staništa (Plantaginetea majoris Tx., Prsg. 1950)
XXVI Vegetacija obradivih zemljišta (Secalinetea Br.-Bl. 1951)
XXVII Vegetacija niskih cretova (Scheuchzerio-Caricetea fuscae Nordh. 1936, Tx. 1937)
XXVIII Vegetacija bara i močvara (Phragmitetea Tx. et Prsg. 1942)
XXIX Vegetacija oko izvora i potoka u subalpinskom i alpinskom pojasu (Montio-Cardaminetea Br.-Bl. et Tx. 1943)
XXX Vegetacija priobalnih područja slatkih voda (Isoeto-Nanojuncetea Br.-Bl. et Tx. 1943)
XXXI Vegetacija primorskih mocvara (Juncetea maritimi Br.-Bl. 1931)
XXXII Zajednice oligotrofnih bara (Littorelletea Br.-Bl. et Tx. 1943)
XXXIII Vegetacija močvarnih livada submediteranskog, subalpskog i gorskog pojasa (Molinio-Juncetea Br.-Bl. 1947)
XXXIV Vegetacija plutajućih cvjetnica (Lemnetea W. Koch. et Tx. 1954)
XXXV Vegetacija slatkih voda (Potametea Tx. et Prsg. 1942)
XXXVI Vegetacija brakicnih voda (Ruppietea maritimae J. Tx. 1960)
XXXVII Vegetacija mora i okeana (Zosteretea Pignatti 1953)
Prema BLEČIĆ & LAKUŠIĆ, R. (1976) najveći broj endemičnih asocijacija na prostoru Crne Gore imaju klase: Asplenietea rupestris, Thlaspeetea rotundifolii, Elyno-Seslerietea, Caricetea curvulae, Molinio-Arrhenatheretea, Erico-Pinetea i Querco-Fagetea.
ISTORIJAT FLORISTIČKIH ISTRAŽIVANJA FLORE CRNE GORE SA POSEBNIM
OSVRTOM NA ENDEMIČNE TAKSONE
Istorija izučavanja biljnog svijeta Crne Gore traje blizu 200 godina, a bibliografija radova nastalih za to vrijeme broji preko 3000 jedinica i preko 1000 autora (PULEVIĆ, 2006). U prvoj polovini XIX vijeka brojni strani istraživači dolazili su u Crnu Goru, prije svega u njen primorski dio i zaleđe, koji su tada pripadali austrougarskoj pokrajini Dalmaciji. Važna godina u botaničkoj istoriji Crne Gore je 1822. kada njemački botaničar Sieber, na materijalu sakupljenom u okolini Kotora, opisuje takson pod imenom Cytisus ramentaceus. Ovaj „prvijenac“ u flori Crne Gore danas poznat pod imenom Petteria ramentacea je zapadno-balkanski endemit dinarskog rasprostranjenja. Iz tog perioda potiču i prvi znčcajni floristički zapisi koji su objavljeni u radovima TOMASSINI-a (1835), BARTOLOME-a (1841), EBEL-a (1842) i VISIANI-a (1842-1852). Opisan je veliki broj taksona novih za nauku, a većina su endemiti užeg ili šireg rasprostranjenja poput: Amphoricarpos neumayerianus, Lonicera glutinosa, Achillea abrotanoides, Cytisus tommasinii, Seseli globiferum, Clinopodium dalmaticum, Stachys menthifolia, itd. Kasnije istraživači zalaze dublje u teritoriju Crne Gore, kada počinju floristička istraživanja planinskih masiva u unutrašnjosti. Značajni floristički podaci iz toga perioda nalaze se u djelima PANTOCSEK-a (1873) i PANČIĆ-a (1875), u kojima su opisani novi endemični taksoni: Viburnum maculatum, Potentilla montenegrina, Viola nicolai, Viola speciosa, Heliosperma macrantha, Valeriana bertiscea, itd. Italijanski botaničar
BALDACCI (1886, 1891, 1892, 1900), koji je cijeli život posvetio istraživanjima Balkanskog poluostrva, ostavio je obimnu literaturnu građu o flori Crne Gore. Opisao je nove i ujedno endemične taksone kao što su: Arenaria halacsyi, Centaurea nicolai, Hieracium delpinoi, a na materijalu koji je sakupio tokom botaniziranja u Crnoj Gori austrijski botaničar Halácsy je opisao endemite uskog rasprostranjenja: Galium baldacci, Edraianthus wettsteinii i Valeriana pancicii. Ništa manje nijesu značajni ni botaničari koji su floristički istraživali Crnu Goru krajem XIX i pocetkom XX vijeka: BECK & SZYLOWIWICZ (1888), HORAK (1898, 1900), ZAHN (1906-1909), JANCHEN (1908-1910), ADAMOVIĆ (1913) i drugi. Nova otkrića su donijela i nove endemite: Cerastium dinaricum, Dianthus nicolai, Dianthus medunensis, Hieracium cernagorae, Hieracium bukovicae, Hieracium guglerianum, itd. (,, Rasprostranjenje, hronološka struktura i centri diverziteta balkanske endemične flore u Crnoj Gori”, Dr Snežana Vuksanović, Beograd, 2016.)
Ipak, za najzaslužnijeg istraživača flore Crne Gore smatra se češki botanicar Josef ROHLENA. U Crnu Goru je dolazio 6 puta u periodu 1901-1906 godine. U periodu 1902-1942. godine objavio je 30-tak priloga i rasprava i u njima opisao oko 200 novih taksona kao što su: Berteroa gintlii, Minuartia velenovsky, Vicia montenegrina, Verbascum nicolai, Verbascum durmitoreum, Gentiana laevicalyx, itd. (STEŠEVIĆ & CAKOVIC, 2013). Njegov “Conspectus florae Montenegrinae” (ROHLENA, 1942) ostaje do danas najcjelovitije djelo o flori Crne Gore. U ovom kapitalnom djelu Rohlena je unio i kritički obradio rezultate ostalih botaničara koji su istraživali ovu zemlju (PULEVIC, 2005). Conspectus je obuhvatio 2623 vrste i 194 podvrste vaskularnih biljaka, ukupno 2817 taksona. U periodu do II svjetskog rata publikovani su radovi RECHINGER-a (1935), BOŠNJAK-a (1935, 1938), CERNJAVSKOG & SOŠKE (1937), sa novopisanim endemičnim taksonima: Centaurea djurasinii, Edraianthus glisicii, Onobrychis bertiscea i Hieracium gusinjense. Period poslije II svjetskog rata obilježili su brojni domaći botaničari i botaničari iz okruženja: Blečić, Lakušić R, Stanković-Tomić, Pulević, Markišić, Bulić, Hadžiablahović, Stešević, Petrović, Vuksanović, Bubanja, Mayer, Bjelcić, Fukarek, Janković, Šilić, Wraber, Stevanovic, V., Lakušić, D., Niketić, Tomović, Frajman, Surina, itd. Otkriveni su i opisani novi endemični taksoni: Daphne malyana, Campanula secundiflora var. montenegrina, Protoedraianthus tarae, Edraianthus wettsteinii subsp. lovcenicus, Alchemilla bertiscea, Satureja horvatii, Draba bertiscea, Festuca rohlenae,
Pedicularis ernestii-mayeri, Hieracium blecicii, Edraianthus pulevicii, itd. U ovom periodu crnogorska flora je i dalje predmet interesovanja stranih istraživača, pa je češki botaničar PLOCEK (1998), na materijalu sabranom u Crnoj Gori, opisao tri nove endemične vrste iz roda Alchemilla (A. montenegrina, A. rubidula i A. vincekii). (,, Rasprostranjenje, hronološka struktura i centri diverziteta balkanske endemične flore u Crnoj Gori”, Dr Snežana Vuksanović, Beograd, 2016.)
Prema STEVANOVIĆU (1995), vaskularnu floru Crne Gore čini 3136 taksona, a uz
sporne taksone taj broj dostiže 3336 biljnih vrsta i podvrsta. Podaci koji su iz razlicitih razloga izostali iz Rohleninog Conspectusa, kao i otkrića botanicara poslije II svjetskog rata objedinjena su u „Građu za vaskularnu floru Crne Gore“ (Dopuna ‘Conspectus flore Montenegrine’ J. Rohlene) (PULEVIC, 2005). Na osnovu dosada sakupljenih podataka procjenjuje se da flora Crne Gore broji nešto više od 3600 vrsta i podvrsta (STEŠEVIĆ & CAKOVIĆ, 2013). Danas, kao rezultat revizija nekih taksonomskih kategorija (rodova i/ili grupa), baziranih na molekularnim analizama, opisan je niz novih endemičnih taksona u Crnoj Gori i susjednim područjima kao: Edraianthus pilosulus (SURINA et al. 2009), Campanula montenegrina (JANKOVIĆ et al. 2016), Campanula austroadriatica (LAKUŠIĆ, D. et al. 2013), Cardamine montenegrina (KUCERA et al. 2010), Viola suavis subsp. austrodalmatica (MEREDA et al. 2011), Viola pseudoaetolica (TOMOVIĆ et al. 2016). Istovremeno, pojedini endemični taksoni, kao Wulfenia blecicii i taksoni roda Amphoricarpos (A. autariatus i A. autariatus subsp. bertisceus) su revizijama (SURINA et al. 2014; CAKOVIĆ et al. 2015) izgubili status „dobrih“ vrsta. Prema BLEČIĆU (1958), koji se poziva na TURILL (1929), u flori Crne Gore zabilježeno je 220 balkanskih endemita i 20 endemita Crne Gore. Prema STEVANOVIC et al. (1995), balkanskih endemičnih biljnih taksona u flori Crne Gore ima 223 što čini 7,11% ukupne flore Crne Gore. Uprkos brojnim florističkim i taksonomskim radovima, do danas nije urađena detaljna studija o balkanskoj endemičnoj flori u Crnoj Gori. (,,Rasprostranjenje, hronološka struktura i centri diverziteta balkanske endemične flore u Crnoj Gori”, Dr Snežana Vuksanović, Beograd, 2016.)
Pišu: Božidar Proročić i Ana Uskoković
